Hoa Văn
Nói đến đồ cổ ai cũng hình dung là những món đồ cổ xưa và rất đắt tiền. Đó có thể là một chiếc bình hoa, một chiếc đĩa sứ và có giá lên tới hàng tỷ đồng. Thế nhưng món đồ đó hay, đẹp như thế nào? vì sao quý? vì sao lại đắt đến vậy ... thì lại rất nhiều người chưa hiểu rõ. Bài viết này nêu những vấn đề cơ bản nhất về đồ cổ và thú chơi đồ cổ, cũng như những thông tin cơ bản về đồ sứ cổ Trung Hoa, giúp quý vị thưởng ngoạn một món đồ cổ được thêm phần thích thú (nếu may có duyên gặp).
Đồ cổ: là những vật dụng do con người làm ra, có tuổi đời từ 100 năm trở lên.
Chơi đổ cổ: là sưu tầm, thưởng ngoạn, tìm hiểu về cái hay, cái đẹp của món đồ cổ. Qua đó, có cơ hội tìm hiểu về lịch sự, văn hóa, nghệ thuật gắn với món đồ cổ. Chẳng hạn như từ một cái bình đời Trần (cách nay trên 700 năm), chúng ta có thể hiểu về trình độ làm đồ gốm, hoa văn trang trí ... thời đó. Từ đó tiếp tục tìm hiểu món đồ này dùng để làm gì? ai dùng? hành trình lịch sử của món đồ từ khi mới ra đời cho tới nay ...vv.
Vì là một thú chơi khá thanh nhã nhưng lại tốn kém, đắt tiền ... nên thường người chơi đồ cổ chỉ tập trung vào những món đồ cổ đạt 3 tiêu chí: tuổi đời cao (nhiều trăm năm), đẹp (hình dáng đẹp, hình vẽ chạm khắc trên thân có tính nghệ thuật cao), độc bản (quý hiếm).
Ở các nước châu Á, những món đồ cổ mà nhiều người chơi và quan tâm thường là đồ sứ làm từ đất sét có phủ lớp men bóng (như đĩa, bình ...), hay đồ làm từ các chất liệu quý (như vàng, ngọc, đồng, ...vv). Ở các nước châu Âu, thường có thêm dòng tranh cổ của các họa sỹ nổi tiếng thời phục hưng.
Đồ cổ gốm sứ nói chung được chia thành 3 nhóm cơ bản sau đây:
- Đồ ngự dụng: được sản xuất dùng riêng trong cung đình, vua chúa. Đây là những món đồ thường rất đẹp và quý hiếm nhất. Mỗi món đồ dạng này từ khi mới ra đời đã thực sự là một tác phẩm nghệ thuật đẳng cấp cao, gần như không trùng lặp (không có hai cái giống nhau). Trên món đồ (dưới đáy) thường ghi niên đại (năm sản xuất) và có khi cả tên lò sản xuất.
- Đồ gia dụng: là những món đồ dân giã bình dân, mà mọi người mua về để dùng trong đời sống hàng ngày trong nhà mình. Như chén, đĩa, cốc ... Nói chung những món đồ này không được đẹp, giá rẻ và giới chơi đồ cổ không khao khát lắm.
- Đồ tùy táng: là món đồ cổ xưa nhưng được chôn theo người chết vì lý do tâm linh. Sau này vì nhiều nguyên nhân mà phát lộ, phát tán trong dân gian. Những món đồ tùy táng thường rất da dạng, có thể rất đẹp, làm bằng chất liệu quý như vàng bạc, đá quý ... nhưng do có âm khí, nên ít người chơi. Hoặc chơi do không biết đó là đồ tùy táng.
Ngoài ra, còn có một dòng nữa là đồ cổ tâm linh. Thường là các loại tượng, như tượng Phật, Chúa, hay thậm chí tượng quỷ, ma ... Số đông những người chơi đổ cổ cũng không chuộng những món đồ cổ tâm linh. Vì đã là tâm linh thì ai lại ... chơi.
Chưa hết, lại có một dòng sản phẩm có liên quan đến đồ cổ gọi là đồ "ký kiểu" (hay "ký giả"): đó là những sản phẩm làm lại (sản xuất lại) thời đại ngày nay, nhưng nhái theo kiểu dáng đồ cổ, trên sản phẩm ghi năm sản xuất, nơi sản xuất rõ ràng, để người mua biết đây không phải là đồ cổ thật. Chẳng hạn năm 2018, lò sứ XXX làm ra một cái bình giống y chang bình đời Nguyên, dưới đáy bình ghi rõ "Lò XXX, sản xuất 2018". Đại khái giống như chép tranh vậy. Hay gọi là "đồ giả cổ" cũng được, nguồn gốc chân chính, đàng hoàng.
Quý vị cần phân biệt đồ "ký kiểu" với "đồ cổ giả". Đồ cổ giả là đồ được làm giả một cách cố ý, của những kẻ bất lương, làm xong đem đi đánh lừa người khác, nói đó là đồ cổ xịn, thật. Vậy mà không ít người mắc bẫy vì không đủ kiến thức chuyên môn để phân biệt giả - chân.
Cách xác định, phân biệt tuổi/niên đại của món đồ sứ cổ Trung Hoa
Vì đồ gốm sứ cổ rất được giới chơi đồ cổ quan tâm và cũng rất đẹp, rất quý, đặc biệt là những món đồ sứ cổ Trung Hoa, sản xuất cách nay từ nhiều trăm năm trở lên. Nên sẽ thật đáng tiếc nếu người thưởng ngoạn không nắm rõ những thông tin cơ bản về niên đại của sứ cổ Trung Hoa.
Chúng tôi chia sẻ một số nguyên tắc, thông tin cơ bản nhất như sau:
1. Đồ sành, đồ sứ đã được loài người phát minh ra từ rất lâu. Từ trước công nguyên, tức là cách nay đã trên 2.000 năm đã có. Có những món đồ sành được xác định có tuổi đời khoảng 6.000 năm. Ngay tại Việt Nam cũng đã phát hiện những món đồ sành có tuổi đời nhiều ngàn năm. Tất cả những món đồ dạng này đều được xem là cổ, rất cổ (xét theo tiêu chí có tuổi đời trên 100 năm).
2. Tuy nhiên, các món đồ gốm sứ đạt đến trình độ đẹp theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, được giới chơi đồ cổ thừa nhận và chơi - là những món đồ phải được làm từ khoảng năm 900 trở về sau. Tức tới nay món đồ cổ xưa nhất (để chơi, có giá trị cao nhất) có tuổi khoảng trên 1.100 năm. Nói chính xác hơn, đó là những món đồ sứ cổ sản xuất đời nhà Tống bên Trung Quốc.
Hay nói khác đi, năm 900 được xem là năm khởi điểm của dòng đồ sứ cổ nghệ thuật. Nếu bạn có duyên, có trong tay một chiếc đĩa đời Tống chẳng hạn, bạn sẽ bán được với giá không dưới 10 triệu USD. Tức là khoảng 230 tỷ đồng Việt Nam trở lên.
Trong khi đó, có thể bạn có một chiếc đĩa sành được sản xuất trước cả đời Tống, chẳng hạn cách nay tới 2000 năm. Tiếc thay món đồ này thường lại không đẹp và không được giới chơi đổ cổ đánh giá cao, giá trị của nó cũng rẻ hơn một trời một vực so với món đồ đời Tống. Thế đấy! Không có nghĩa càng lâu năm thì càng đắt tiền. Mà phải tính từ đời nhà Tống trở về sau.
3. Giai đoạn kết thúc dòng sứ cổ Trung Hoa được xác định là năm 1911. Đây là năm xảy ra cuộc Cách mạng cộng sản tháng 10 ở Nga, dẫn đến sự sụp đổ chế độ phong kiến ở Trung Quốc. Từ thời điểm này, tại Trung Quốc người ta không còn làm những món đồ sứ dành riêng cho vua chúa nữa (đồ ngự dụng). Và những món đồ làm sau thời gian này tuy có thể đẹp, thậm chí rất đẹp, nhưng lại không bảo đảm về tiêu chí "cổ" (tức là phải trên 100 năm). Nên cũng ít người chơi và săn lùng dòng này.
4. Để xác định niên đại (tuổi) của các món đồ sứ cổ Trung Hoa, các bạn chỉ cần thuộc 4 chữ sau đây: TỐNG - NGUYÊN - MINH - THANH. Đó chính là 4 thời kỳ/giai đoạn lịch sử của thời phong kiến bên Trung Quốc, tương ứng 4 thế hệ đồ sứ cổ.
Và để dễ nhớ hơn, cũng như đối chiếu với đồ sứ cổ Việt Nam, các bạn chỉ cần nhớ tương ứng bên Việt Nam ta là 4 chữ: LÝ - TRẦN - LÊ - NGUYỄN. Hãy nhớ như vầy: LÝ Thường Kiệt đánh tan giặc Tống trên sông Như Nguyệt (cách nay trên 1000 năm); TRẦN Hưng Đạo đánh tan giặc Nguyên, LÊ Lợi đánh tan giặc Minh và NGUYỄN Huệ đánh tan giặc Thanh.
Xét về thời gian, thì như vầy:
* Đời Tống: từ khoảng năm 960 - 1.200 (cách nay khoảng trên dưới 900 năm).
Đây là chiếc bình có tên là "thiên cầu bình", được xác định là đời Thanh (thời vua Càn Long), chỉ có duy nhất một cái và đã được nhà Sotheby's bán đấu giá thành công với giá 3,6 triệu USD (khoảng 84 tỷ đồng) thời điểm tháng 10/2016. Nếu so sánh với chiếc đĩa Tống ở trên, quý vị hãy thử cảm nhận và đánh giá chúng khác nhau ở những điểm nào?
...
Chơi đổ cổ: là sưu tầm, thưởng ngoạn, tìm hiểu về cái hay, cái đẹp của món đồ cổ. Qua đó, có cơ hội tìm hiểu về lịch sự, văn hóa, nghệ thuật gắn với món đồ cổ. Chẳng hạn như từ một cái bình đời Trần (cách nay trên 700 năm), chúng ta có thể hiểu về trình độ làm đồ gốm, hoa văn trang trí ... thời đó. Từ đó tiếp tục tìm hiểu món đồ này dùng để làm gì? ai dùng? hành trình lịch sử của món đồ từ khi mới ra đời cho tới nay ...vv.
Vì là một thú chơi khá thanh nhã nhưng lại tốn kém, đắt tiền ... nên thường người chơi đồ cổ chỉ tập trung vào những món đồ cổ đạt 3 tiêu chí: tuổi đời cao (nhiều trăm năm), đẹp (hình dáng đẹp, hình vẽ chạm khắc trên thân có tính nghệ thuật cao), độc bản (quý hiếm).
Ở các nước châu Á, những món đồ cổ mà nhiều người chơi và quan tâm thường là đồ sứ làm từ đất sét có phủ lớp men bóng (như đĩa, bình ...), hay đồ làm từ các chất liệu quý (như vàng, ngọc, đồng, ...vv). Ở các nước châu Âu, thường có thêm dòng tranh cổ của các họa sỹ nổi tiếng thời phục hưng.
Đồ cổ gốm sứ nói chung được chia thành 3 nhóm cơ bản sau đây:
- Đồ ngự dụng: được sản xuất dùng riêng trong cung đình, vua chúa. Đây là những món đồ thường rất đẹp và quý hiếm nhất. Mỗi món đồ dạng này từ khi mới ra đời đã thực sự là một tác phẩm nghệ thuật đẳng cấp cao, gần như không trùng lặp (không có hai cái giống nhau). Trên món đồ (dưới đáy) thường ghi niên đại (năm sản xuất) và có khi cả tên lò sản xuất.
- Đồ gia dụng: là những món đồ dân giã bình dân, mà mọi người mua về để dùng trong đời sống hàng ngày trong nhà mình. Như chén, đĩa, cốc ... Nói chung những món đồ này không được đẹp, giá rẻ và giới chơi đồ cổ không khao khát lắm.
- Đồ tùy táng: là món đồ cổ xưa nhưng được chôn theo người chết vì lý do tâm linh. Sau này vì nhiều nguyên nhân mà phát lộ, phát tán trong dân gian. Những món đồ tùy táng thường rất da dạng, có thể rất đẹp, làm bằng chất liệu quý như vàng bạc, đá quý ... nhưng do có âm khí, nên ít người chơi. Hoặc chơi do không biết đó là đồ tùy táng.
Ngoài ra, còn có một dòng nữa là đồ cổ tâm linh. Thường là các loại tượng, như tượng Phật, Chúa, hay thậm chí tượng quỷ, ma ... Số đông những người chơi đổ cổ cũng không chuộng những món đồ cổ tâm linh. Vì đã là tâm linh thì ai lại ... chơi.
Chưa hết, lại có một dòng sản phẩm có liên quan đến đồ cổ gọi là đồ "ký kiểu" (hay "ký giả"): đó là những sản phẩm làm lại (sản xuất lại) thời đại ngày nay, nhưng nhái theo kiểu dáng đồ cổ, trên sản phẩm ghi năm sản xuất, nơi sản xuất rõ ràng, để người mua biết đây không phải là đồ cổ thật. Chẳng hạn năm 2018, lò sứ XXX làm ra một cái bình giống y chang bình đời Nguyên, dưới đáy bình ghi rõ "Lò XXX, sản xuất 2018". Đại khái giống như chép tranh vậy. Hay gọi là "đồ giả cổ" cũng được, nguồn gốc chân chính, đàng hoàng.
Quý vị cần phân biệt đồ "ký kiểu" với "đồ cổ giả". Đồ cổ giả là đồ được làm giả một cách cố ý, của những kẻ bất lương, làm xong đem đi đánh lừa người khác, nói đó là đồ cổ xịn, thật. Vậy mà không ít người mắc bẫy vì không đủ kiến thức chuyên môn để phân biệt giả - chân.
Cách xác định, phân biệt tuổi/niên đại của món đồ sứ cổ Trung Hoa
Vì đồ gốm sứ cổ rất được giới chơi đồ cổ quan tâm và cũng rất đẹp, rất quý, đặc biệt là những món đồ sứ cổ Trung Hoa, sản xuất cách nay từ nhiều trăm năm trở lên. Nên sẽ thật đáng tiếc nếu người thưởng ngoạn không nắm rõ những thông tin cơ bản về niên đại của sứ cổ Trung Hoa.
Chúng tôi chia sẻ một số nguyên tắc, thông tin cơ bản nhất như sau:
1. Đồ sành, đồ sứ đã được loài người phát minh ra từ rất lâu. Từ trước công nguyên, tức là cách nay đã trên 2.000 năm đã có. Có những món đồ sành được xác định có tuổi đời khoảng 6.000 năm. Ngay tại Việt Nam cũng đã phát hiện những món đồ sành có tuổi đời nhiều ngàn năm. Tất cả những món đồ dạng này đều được xem là cổ, rất cổ (xét theo tiêu chí có tuổi đời trên 100 năm).
2. Tuy nhiên, các món đồ gốm sứ đạt đến trình độ đẹp theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng, được giới chơi đồ cổ thừa nhận và chơi - là những món đồ phải được làm từ khoảng năm 900 trở về sau. Tức tới nay món đồ cổ xưa nhất (để chơi, có giá trị cao nhất) có tuổi khoảng trên 1.100 năm. Nói chính xác hơn, đó là những món đồ sứ cổ sản xuất đời nhà Tống bên Trung Quốc.
Hay nói khác đi, năm 900 được xem là năm khởi điểm của dòng đồ sứ cổ nghệ thuật. Nếu bạn có duyên, có trong tay một chiếc đĩa đời Tống chẳng hạn, bạn sẽ bán được với giá không dưới 10 triệu USD. Tức là khoảng 230 tỷ đồng Việt Nam trở lên.
Trong khi đó, có thể bạn có một chiếc đĩa sành được sản xuất trước cả đời Tống, chẳng hạn cách nay tới 2000 năm. Tiếc thay món đồ này thường lại không đẹp và không được giới chơi đổ cổ đánh giá cao, giá trị của nó cũng rẻ hơn một trời một vực so với món đồ đời Tống. Thế đấy! Không có nghĩa càng lâu năm thì càng đắt tiền. Mà phải tính từ đời nhà Tống trở về sau.
3. Giai đoạn kết thúc dòng sứ cổ Trung Hoa được xác định là năm 1911. Đây là năm xảy ra cuộc Cách mạng cộng sản tháng 10 ở Nga, dẫn đến sự sụp đổ chế độ phong kiến ở Trung Quốc. Từ thời điểm này, tại Trung Quốc người ta không còn làm những món đồ sứ dành riêng cho vua chúa nữa (đồ ngự dụng). Và những món đồ làm sau thời gian này tuy có thể đẹp, thậm chí rất đẹp, nhưng lại không bảo đảm về tiêu chí "cổ" (tức là phải trên 100 năm). Nên cũng ít người chơi và săn lùng dòng này.
4. Để xác định niên đại (tuổi) của các món đồ sứ cổ Trung Hoa, các bạn chỉ cần thuộc 4 chữ sau đây: TỐNG - NGUYÊN - MINH - THANH. Đó chính là 4 thời kỳ/giai đoạn lịch sử của thời phong kiến bên Trung Quốc, tương ứng 4 thế hệ đồ sứ cổ.
Và để dễ nhớ hơn, cũng như đối chiếu với đồ sứ cổ Việt Nam, các bạn chỉ cần nhớ tương ứng bên Việt Nam ta là 4 chữ: LÝ - TRẦN - LÊ - NGUYỄN. Hãy nhớ như vầy: LÝ Thường Kiệt đánh tan giặc Tống trên sông Như Nguyệt (cách nay trên 1000 năm); TRẦN Hưng Đạo đánh tan giặc Nguyên, LÊ Lợi đánh tan giặc Minh và NGUYỄN Huệ đánh tan giặc Thanh.
Xét về thời gian, thì như vầy:
* Đời Tống: từ khoảng năm 960 - 1.200 (cách nay khoảng trên dưới 900 năm).
* Đời Nguyên: từ năm 1271 đến 1368 (cách nay khoảng trên dưới 700 năm).
* Đời Minh: từ năm 1368 đến 1644 (cách nay từ 700 đến trên 400 năm).
* Đời Thanh: từ 1636 đến 1912 (cách nay từ khoảng 400 - 100 năm)
* Đời Thanh: từ 1636 đến 1912 (cách nay từ khoảng 400 - 100 năm)
Những thông tin nêu trên thực ra cũng chỉ là mới nói về vấn đề niên đại/tuổi của món đồ sứ cổ một cách khái quát mà thôi.
Việc xác định chính xác một món đồ cụ thể thuộc niên đại nào? hay còn gọi là đời nào: Tống, hay Nguyên, hay Minh, hay Thanh? là vấn đề khó, nếu không muốn nói là rất khó, đòi hỏi phải có kiến thức chuyên môn rất sâu, có kinh nghiệm thực tế (từng tận tay tiếp xúc với nhiều món đồ cổ), và cả với sự hỗ trợ của khoa học, máy móc nữa. Vậy mà vẫn không ít trường hợp xác định nhầm, dù là chuyên gia.
Việc xác định chính xác một món đồ cụ thể thuộc niên đại nào? hay còn gọi là đời nào: Tống, hay Nguyên, hay Minh, hay Thanh? là vấn đề khó, nếu không muốn nói là rất khó, đòi hỏi phải có kiến thức chuyên môn rất sâu, có kinh nghiệm thực tế (từng tận tay tiếp xúc với nhiều món đồ cổ), và cả với sự hỗ trợ của khoa học, máy móc nữa. Vậy mà vẫn không ít trường hợp xác định nhầm, dù là chuyên gia.
Các bạn hãy hình dung: một món đổ sứ đời nhà Tống hiện nay trên toàn thế giới người ta ước tính cũng chỉ còn khoảng 1 ngàn cái, quý hơn vàng và ai có trong tay thì đều cất kín không dám khoe, còn trưng ở bảo tàng thì cũng chỉ được nhìn chứ không được sờ. Vậy thì thử hỏi có mấy người đã thực sự từng tay cầm mắt thấy một món đồ như vậy, kể cả là "chuyên gia"?
Nói chung, mỗi món đồ khi được sản xuất/chế tác ra, đều mang trên mình nó những dấu ấn, nét đặc trưng của nền văn hóa, cuộc sống ... ở giai đoạn đó. Thể hiện qua nhiều yếu tố: từ hình dáng, màu sắc, kích thước, cho đến hoa văn, chữ viết, nước men, độ nặng nhẹ, mỏng dày, tiếng kêu khi gõ, mức độ tinh xảo, loại vật liệu ...vv. Một món đồ sứ cổ đời Tống chắc chắn sẽ có nhiều điểm khác biệt so với một món đồ đời Thanh.
Nói chung, mỗi món đồ khi được sản xuất/chế tác ra, đều mang trên mình nó những dấu ấn, nét đặc trưng của nền văn hóa, cuộc sống ... ở giai đoạn đó. Thể hiện qua nhiều yếu tố: từ hình dáng, màu sắc, kích thước, cho đến hoa văn, chữ viết, nước men, độ nặng nhẹ, mỏng dày, tiếng kêu khi gõ, mức độ tinh xảo, loại vật liệu ...vv. Một món đồ sứ cổ đời Tống chắc chắn sẽ có nhiều điểm khác biệt so với một món đồ đời Thanh.
...
Bản tóm lược và đối chiếu thời gian
sứ cổ Trung Quốc & Việt Nam
| Mốc thời gian (năm) | Trung Hoa | Việt Nam | Ghi chú/mốc lịch sử |
960 - 1270 | Tống | Lý (gốm Bát Tràng xuất hiện từ đời Lý) | Lý Thường Kiệt đánh giặc Tống. Bài thơ "Sông núi nước Nam" |
1271 - 1368 | Nguyên | Trần (gốm Chu Đậu - từ thế kỷ 13) | Nhà Trần 3 lần đánh tan giặc Mông - Nguyên |
1368 - 1644 | Minh | Lê | Lê Lợi đánh giặc Minh |
1644 - 1912 | Thanh | Nguyễn | Nguyễn Huệ đánh giặc Thanh (Vua Lê Chiêu Thống "cõng rắn cắn gà nhà") |
